Platon sofistleri ‘oltacı’ insanları ise onların oltasına takılan av olarak görür. Sofistlerin motivasyonlarının temel gayesi “kazanmak” üzerine kuruludur. Bu maddi ya da manevi çıkarlar ile ilinekledir. Platon’da sofist “erdem aradığını hatta bunu bulduğunu çünkü öğretebildiğini” iddia ederken işin özünde ise bunlardan kendisi de bir haberdir.
Platon’a göre retorik, bir bakımdan hakikatin aldatılmasıdır. Çünkü sofistik yapan kişi, hakikatlerden bahsettiğini iddia eder ancak bunu yaparken konuşup ettiği şeyler yalnızca hakikatin çarpıtılması yoluyla elde edilen çıkarlardır. Bu çıkarlar, kişilerin tikel çıkarları olabileceği gibi sofistik bazen kurumlar hatta devletler düzeyinde bile yapılabilir.
BİLGİNİN TÜCCARLARI: SOFİSTLER
Sofistleri ‘tüccar’ olarak nitelendiren Platon, “Bir şey alıp satmak için kent kent dolaşanlara tüccar dediğimiz gibi, bu tüccarlık bedenin işine yarayacak şeylerle eşyanın konusu olabildiği gibi sofistlerde ruhun ya bilincin işine yarayan şeyleri alıp satarlar. Tıpkı pazarda domates satan tüccarlar gibi sofistler de “bilgi tüccarlığı” yaparak geçimini sağlarlar. Oysa ki ne erdem ne de hakikati arayan bilgi para ile alınıp satılamaz. Tıpkı Sokrates gibi Platon’da sofistlerin özelliklerinden biri olarak “çıkar sağlama” unsurunu göz önünde tutarlar ancak yanlış bilinen ya da kasıtlı olarak çarpıtılan bir düşünce olarak ne Sokrates ne de Platon gerçek anlamda öğretmenlik yapan kişilerin para almasına karşı değildirler. Örneğin bir sofist beden eğitimi dersleri verip bunun karşılığında para alıyorsa veya mahkemede kişinin kendisini nasıl savunması gerektiğine dair insanlara hitap öğreterek para alıyorlarsa bunda bir sorun yoktur. Sorun hakikati, erdemi, ahlakı yani bir bütün olarak felsefi konuları kendilerinin dahi bilmediği konuları bir de insanlara satarak karşılığında para almaktır ki bu filozoflar tarafından ancak hakikatten uzak birinin yapabileceği aşağılık bir iş olarak görülür.
REKABET KÜLTÜRÜ VE SOFİSTLER
Sofistlerle ilgili ikinci büyük sorun da “rekabet” kültürü yaratılmasıdır. Bir sofist, çok izlenmekle çok okunmakla ya da çok dinlenmekle böbürlenebilir ki bu onun eristik yöntemlerle yol alan yaptığı şeyin aslında yalnızca kendini parlatmak ve maddi manevi çıkar elde etmek olduğunu fark etmekten ileri gelir. Burada platonun eristik adını verdiği şey, hakikatlere ya da bir konuda gerçekten bilmenin, derinlemesine bilmenin önemini yok sayıp yalnızca tartışmayı kazanmayı amaçlayan bir kurnazlık ve kurnazca akıl yürütme biçimidir yani sofistlik yapmaktır.
Platon, sofistleri kararsız ve değişken bir hayvana benzetirken tıpkı atasözünde olduğu gibi “bir hayvanı tek elle yakalayamazsın” der ve ekler “o halde sofisti iki elle yakalamalıyız.”
Sofistleri iki elle yakalayabilmemiz için onları Sokratik Yöntem aşamaları ile ele almak ve Platon’un “Bölme” dediği sistemle, yanlışları ve safsatalarını tek tek un ufak ederek bir başka deyişle parçalayarak arındırmamız gerekir.
Platon sofistler ve onlardan etkilenenleri “Kendisini hakikat yoluna atan ancak bu atılma sırasında yolundan sapan ve öğrenmek yerine daha da cahilleşen kişiler olarak niteler ve bu kişilere “sapma” yaşayan kişiler tabirini kullanır. Sofistler ve onların yolunu takip eden kişiler, bir noktadan sonra zehirlenme kritik düzeyi aştığı için karışmış kafaları ve boşa geçen yılları ile baş başa kalırlar ve filozoflara felsefecilere düşmanlık beslemeye başlarlar. Çünkü onların baştaki bilgisizliği iyi niyetli olarak yorumlanabilecekken bu yolda devam etmeleri ve zihinlerini felsefeye açmamaları nedeniyle artık bilgisizliğinin dahi farkına varamayacak kadar bilgisiz olurlar ki bu zehri atmak her şeyden daha zordur.
FİLOZOFUN YOLU
İşte tam bu noktada filozofun bu durumu çözmek ve toplumlardan bu zehri atabilmek için elinde iki yol vardır.
Birincisi nasihat yoludur ki, bir sofist ya da ondan zehirlenmiş kimse bilgisizliğinin farkında olmadığı için nasihat dinlemek istemeyecektir ve bu yöntem işe yaramayacaktır. O halde yumuşak bir üslup ile nasihat yolunda gitmek Platon’da hiçbir işe yaramayan bir yöntemdir.
İkinci ve etkili olan yol ise, filozoflar sofistlere veya onlardan etkilenen bilgisizlere açıkça meydan okuyarak onların bilgisizliklerini yüzlerine vururlar ve bildiklerini sandıkları şeylerin yalan ve değersiz şeyler olduğunu, sürekli bir eleştiri ve saldırıya maruz tutarak düşüncelerini çürütürler ki bu yol uyuşmuş toplumları da göz önüne aldığımızda gerçekten tek kurtuluş yoludur. Filozofun bu tutumu başta sofistler ve öğrencileri tarafından nefretle karşılansa da bilgisizlikleri açıkça gösterildiği için ister istemez filozoflara kulaklarını açmaya başlayacaklar ve cehaletlerinden kaynaklanan kibirleri de aşağılanmış olacağından daha itidalli davranmaya mecbur kalacaklardır. Platon bu durumu tıpkı bedenin tedavisine benzetir ve yeni şifa verici ilaçları almadan önce bedendeki zehrin temizlenmesi gerektiği örneğiyle betimler. İşte filozofta, cahiller tarafından ne kadar nefretle karşılanır ve saldırı alırsa felsefeye o denli büyük bir kapı açmış olacak ve bu insanları kurtaracaktır.
SOFİSTLERE KARŞI ÇÜRÜTME YÖNTEMİ
Platon, bu ikinci ve etkili olan yönteme “çürütme” adını verir ve ruhun temizlenmesi (katharsis) için en önemli yöntem olduğunu söyler.
Sofistlerin bir diğer özelliği ise, bir çok farklı konuda veya alanda bilgiliymiş gibi görünmeleridir. Bunu usta bir aldatıcılıkla yaparlar ve kendilerinde olmayan bilgiye hakimmiş gibi satarlar. Bir insan, hem felsefeci, hem teolog, hem mitolog, hem edebiyatçı, hem fizikçi, hem jeolog, hem bilmem ne olabilir mi? Elbette olamaz. Ancak sofistler her konuda bilgiliymiş gibi görünmeye çabalarlar. Gerçekte ise hiç biri hakkında uzmanlık yapacak bilgileri olmadığı gibi onlar yalnızca kendilerini meşhur edecek sahte bir bilgeliğe sahiptirler ki sofistlere sihirbaz ve illüzyonist de denir. Bunlar bilge, ya da filozof taklidi yapan sahte eğitmenlerdir.
